Hititler
Hint-Avrupa kökenli olduğu sanılan ve Nesa dilinde konuşan Hititler’in İ.Ö. 2000’lerde bir Anadolu kent devleti olan Kussaralılar’la ilişkisi olduğu tahmin edilmektedir. Hititliler’in kökeni üzerine yazılı belge ve arkeolojik kanıt olmamasına karşın, dil çözümleme çalışmalarından, bu halkın Kafkasya ya da Balkanlardan geldiği ve dillerinin, Kussara halkı diline yakın bir lehçede olduğu saptanmıştır.

1947’de yörede Türk Tarih Kurumu adına yapılan araştırmalarda, İ.Ö. 2000 ile tarihlenen Orta Tunç Çağı ve Son Tunç Çağı yerleşmeleri ortaya çıkarıldı. Ayrıca arkeolog İsmail Kılıç Kökten’in (1909-1974) İç Batı Karadeniz ile Çankırı yöresini içine alan bölgede yaptığı araştırmalar sonucunda bölgedeki ilk büyük höyük olan Ilgaz’da Kastamonu; Çankırı ve Çerkeş-Tosya yollarının kesiştiği noktadaki Salman Höyük bulundu. İsmail Kılıç Kökten’e göre, höyükteki buluntular, Anadolu’nun step niteliğini açıklayan çanaklardan çok, orman niteliği gösteren ateş boyalı bakır çanak-çömleklere benzemekteydi. Bu bilgiler ayrıca höyükte İlk Tunç Çağı buluntuları olduğunu da göstermektedir.
Buna karşın, 1955de C.A. Burney, aynı yörede araştırmalar yapmış, Salman Höyük’teki buluntuların Orta ve Son Tunç Çağlarından kaldığını söylemiştir. Bu buluntular arasında grimsi-beyaz renkte, açkılı, astarlı çanak çömlekler vardı.
Aynı yörede bir başka höyük,Burney’in “Km 208” adını verdiği höyüktür Ilgaz ilçesi yakınlarda Salman Höyük’ ün doğusundaki bu höyükte aynı dönem Orta Tunç ve Son Tunç çanak-çömlekleri bulunmuştur. Bu iki höyük dışında Çankırı’nın batısında bulunan Dümeli Höyüğü’nün de aynı döneme ait olduğu sanılmaktadır.
İ.Ö XVII. yy’ın başlarında Hititler’in kralı Labarnas’tı. Labarnas’tan sonra sırasıyla I. Hattuşil (Labarnas II.) ve I. Murşil (İ.Ö. 1620-1590) tahta geçti.
I. Murşit’in tahtta bulunduğu dönemde Devrez Çayı (Kummesmaha) yöresinin en önemli yerleşme merkezlerinden biri Tiliuara’dır. Bu kent ortaya çıkarılamamıştır, ancak Karacaviran- Kurşunlu yakınlarında bulunduğu sanılmaktadır.
Tiliura, Murşil’den sonra kral olan Hantilis döneminde terkedilmiştir. Bu durumu Hitit İmparatorluğu (Yeni Hitit-Devleti) Dönemi krallarından III.Hattuşil’den kalma bir tablet şöyle dile getiriyor:

“ Tiliura Kenti Hantili’nin gününden beri boştu. Babam Murşil onu yeniden yaptırdı, ama oraya iyice yerleşme sağlayamadı. Oraya silah ile yendiği Namra’ları yerleştirdi. Sonradan (Çiftçi) olan (Tiliura’nın) eski sakinlerini çekip (aldım) ve (ben) majeste, onları geri getirdim ve onları yeniden Ti (Liura) da (yerleştirdim).”

C.A. Burney’in Orta Tunç ve Son Tunç çağlarından kaldığını ileri sürdüğü Salman Höyük, Tiliura’nın bulunduğu sanılan Devrez Çayı’nın kuzeybatısında yer almaktadır. Yörede Eski Hitit Krallığı Dönemi’nden kalma bir başka kent, İnandık Köyü’ndeki İnandık Höyüğü’dür. Çankırı’nın 40 Km. güneyindeki bu höyükte, 1966-1968 arasında Ankara Müzesi arkeologları tarafından bir kazı yapılmıştır. Kazıda İ.Ö. XVI. ve XV. yüzyıldan kalma ve yerel bir tanrıya adandığı sanılan bir tapınak bulundu. Tapınakla ilgili fazla bilgi olmamasına karşılık, bulunan pişmiş topraktan bir tapınak modeli, o dönemin tapınak mimarisi üstüne sınırlı da olsa bir bilgi vermektedir. İnandık Höyüğü’nde rastlanan diğer buluntular arasında Boğazköy’de de rastlanmış olan, boğa biçimindeki kutsal içki kapları vardır. Ayrıca pişmiş topraktan bir mülk bağış belgesi bulunmuştur. Belgede Hanhana Kenti Vekili Tutulla’nın bağışladığı bir ev söz konusudur. Bu kentin bugünkü yeri tartışma konusu olmakla birlikte, Karadeniz kıyısındaki Kaşka Ülkesi sınırında sıralanan Eski Hitit kentlerinden biri olduğu bilinmektedir.

Hanhana, İnandık tabletinin bulunduğu kentin Hitit Dönemi’ndeki adı olmalıdır. İnandık Höyüğü’ndeki yerleşmenin tarihini ve halkının yaşantısının aydınlatması açısından önemli bir buluntu da “İnandık Vazosu” olmuştur. Bu vazo, bir rastlantı sonucu bulunmuş ve burada kazı yapılmasına yol açmıştır. Dış yüzü kabartmalı ve renkli büyük boy vazoda, dinsel bir tören, olasılıkla dinsel bir evlenme töreninden görüntüler yer almıştır. Dış yüzeyleri kabartmalarla süslü kaplar, Orta Anadolu’da İlk Tunç Çağı’nın son, Orta tunç Çağı’nın ilk evrelerinden beri bilinmektedir. İnandık vazosu da, tapınak ve başka buluntularla birlikte I.Hattuşil (İ.Ö. 1650-1620) ve I. Murşil’in (İ.Ö. 1620-1590) yaşadıkları Eski hitit Krallığı Dönemi’nden kalmadır. Söz konusu “İnandık Vazosu” halen Ankara’da Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

III. Hattuşil döneminde, Hitit devletinin kuzeyinde oturan ve sürekli akınlarıyla tedirginlik yaratan Kaşkalar’la Hitit-Kaşka sınırında yer alan Tiliura kentinde bir anlaşma yapıldı. III. Hattuşil, Tiliura ve sınır bölgesinin çevre yerleşimleriyle yaptığı bir anlaşmada, Hantilis’in Eski Krallık Dönemi’nde Kaşkalar için bazı yasaklar koyduğundan söz eder. Buna göre Kaşkalar Devrez Çayını geçemeyeceklerdir. Daha önce de belirtildiği gibi, Murşil döneminde yeniden kurulmuş, ama yerleşmenin tam sağlanamadığı bu kent, Kaşkalar ile yapılan anlaşmadan sonra yeniden canlandı. Anlaşma Hitit halkının buraya yeniden yerleşme koşullarını da içermekteydi. Anlaşmada, hiçbir Kaşkalı askerin ya da yurttaşın bu kente giremeyeceği, girerse suç işlemiş sayılacağı ve cezalandırılacağı belirtilmekteydi. Hitit halkından bir kişi, Kaşka ülkesinden bir esir alırsa, bu kente girmeden, kent dışında köle olarak çalıştırılabilecekti. Çoban, çifti ve köylülerin Kaşka halkı ile gizli bir anlaşma yaptıkları saptanırsa, cezalandırılacakları da antlaşmada belirtilmekteydi.

İ.Ö. 1200’lerde Yunanistan’ın kuzeyinden gelerek Trakya’dan geçen Ege Göç Kavimleri Hitit Devleti’nin yıkılmasına neden oldu. Hititler, bu saldırılar sonucunda, Güney ve Güneydoğu Anadolu’ya çekilerek küçük beylikler halinde yaşamaya başladılar. Öte yandan, Karadeniz kıyısında bugünkü Çankırı’nın kuzeyinde oturan Kaşkalar da, doğuya çekilerek, Mezopotamya’nın kuzeyindeki dağlık yörelere yerleştiler.

Paflagonlar Ve Çeşitli Toplulukların Yöreye Gelişleri

Gerek Hitit İmparatorluğu dönemi öncesinde ve gerekse imparatorluğun yıkılışından sonra Çankırı’nın içinde bulunduğu Sakarya ile Kızılırmak arasındaki bölge, çeşitli toplulukların uğrak yeri oldu.
İ.Ö. 3000-2400’lerde, Akalar’ın, sonradan Paflagonya adını alan bölge kıyılarında bir süre kaldıkları, buradaki arkeolojik kalıntılardan anlaşılmaktadır. Sonradan Ege Adaları’na göç eden Akalar, oradan Mikene uygarlığını kurmuşlardı. Aynı dönemler Paflagonya’nın iç kesimlerinde Kaşkalar yaşamaktaydı. Bu dönemi, Ege göçleri dönemi izledi. Avrupa’dan Trakya yoluyla Anadolu’ya geçerek Mısır’a kadar uzanan büyük Kavimler Göçü sırasında Paflagonya bölgesinden pek çok topluluğun geçtiği bilinmektedir. Bunlar arasında dorlar, bölgede 400 yıl kadar üstünlük kurmuşlardır.
Antik Yunan kaynaklarında, Paflagonya’nın eski halkı olarak Henet, Kaukon ve Mariandina toplulukları gösterilmektedir. Henetler, Cide-Amasra arasında, Mariandinalar Ayancık dolaylarında oturuyorlardı. Kaukonlar ise, Eskişehir (Frigya) yörelerinde yerleşmişlerdi.
Paflagonlar, hatti Devleti’nin yıkılmasına yol açan Kavimler Göçü’nün karmaşası içinde, tahminen İ.Ö. 1100de bölgeye geldiler. Paflagonlar’ın geliş tarihi, Henet, Kaukon ve Mariandinalar’dan sonra, ama onların kolları olan Traklar, Bitinler ve Tinler’den önceki zaman dilimine gelmektedir. Paflagonlar, yaşam tarzı itibariyle kendilerinden önce burada yaşamış olan Kaşkalar’a benziyor, çoğunlukla çobanlıkla geçiniyorlardı. Ünlü tarihçi Herodotos Paflagonlar’ı, Persler’in Ahameniş (Akamen) sülalesine vergi ödeyen satraklıkları arasında saymaktadır. Ancak, Pafagonlar, o dönemlerde de kendi beylerinin yönetiminde özerk bir yaşam kurmuşlardı. Bir diğer ünlü tarihçi olan Ksenofon da bu bilgiyi doğrulamaktadır. Paflagonlar’ın 100.000’e yakın askerleri olduğunu anlatan Ksenofon, bu kuvvetin bölgedeki güç dengesini bozacak bir nitelikte olduğunu belirtmektedir. Bitin ve Tinler’in yanı sıra, İ.Ö. 700-650 dolayında Kafkasya’dan Kimmerler de Paflagonya’ya kadar gelmişlerdir. Kimmerler, Lidyalılar’ca buralardan atılıncaya kadar (İ.Ö. 584) bu yörede yüzyıla yakın bir süre kalmışlardır.